ΚΑΠΝΟΣ
ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΑΙΩΝΩΝ
Γράφει η Μαρία Ν.
Αγγέλη
Δρ. Κοινωνικής
Λαογραφίας
«Μ’ αυτό (τον καπνό), βεβαίωναν οι γραμματισμένοι σύντροφοι του Κολόμβου,
οι ιθαγενείς του Νέου Κόσμου θεράπευαν θανατηφόρες πληγές και αθεράπευτες
αρρώστιες. Εξόρκιζαν τα κακά πνεύματα, θυμιάτιζαν τις καλύβες τους, έκαναν
φυλαχτά και «εκαθάριζον τον εγκέφαλον και το σώμα των από των περιττών υγρών».
Οι Ισπανοί πίστευαν ακόμα ότι ο καπνός χαρίζει μακροζωία…».
Β. Θασίτης
Πρόκειται για την ιστορία ενός «ιερού φυτού», που χάνεται στα
βάθη των αιώνων, κατά τη διάρκεια των οποίων γίνεται γνωστό σε όλο τον κόσμο,
με πολλαπλές χρήσεις και ποικίλες συμπεριφορές ως προς αυτό, ανάλογα βέβαια με
τις κοινωνικές και τις νοοτροπίες. Στο διάβα των χρόνων, το άλλοτε «ιερό φυτό», χάνει την αρχική του ταυτότητα και αποκτά τη
νέα: γίνεται βιομηχανικό προϊόν. Και ο μύθος με τις μαγικές ιδιότητες του
φυτού, παραχωρεί τη θέση του στον σύγχρονο μύθο της εμπορικής και βιομηχανικής
αξίας του.
Η ιστορία του είναι συναρπαστική. Για κανένα άλλο προϊόν του φυτικού βασιλείου
δεν ειπώθηκαν, γράφτηκαν και έγιναν τόσα πολλά, όσα γι’ αυτό. Είναι το φυτό,
που η ύπαρξή του συνδέθηκε με την ανακάλυψη μιας ηπείρου:
Ο Χριστόφορος Κολόμβος ταυτόχρονα με την
ανακάλυψη της Αμερικής (1492), ανακάλυψε και τον καπνό. Εκτός από το γεγονός αυτό, ο καπνός
συνδέθηκε και με την δραστηριότητα πάρα πολλών ετερόκλητων προσώπων:
Ιερείς, βασιλείς, θαλασσοπόροι,
εξερευνητές, κατακτητές, δούλοι, καλλιεργητές, έμποροι, λαθρέμποροι,
βιομήχανοι, καπνεργάτες, καπνιστές, αντικαπνιστές, ερευνητές, επιστήμονες,
λογοτέχνες, δικαστές, πολιτικοί και κυβερνήτες, επικέντρωσαν ο καθένας με
το δικό του τρόπο, το ενδιαφέρον τους…
Η εξάπλωση του καπνού στην Ευρώπη αρχίζει
από τα μέσα του 16ου αι., κυρίως λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων,
σχεδόν θαυματουργών, που του αποδίδονται. Είναι πολύ πιθανό στη διάδοσή του να συνέβαλε η βασίλισσα της
Γαλλίας Αικατερίνη Μεδίκων, η οποία προκειμένου να ανακουφιστεί από τις
κεφαλαλγίες της, δέχεται τον Καπνό, που της στέλνει ο Jean Nicot, πρέσβης της
Γαλλίας στην Πορτογαλία το 1560. Δέκα χρόνια αργότερα ο βοτανιστής Jean
Liebault ονομάζει το φυτό Nicotiana
tabacum, προς τιμή του Nicot.
Πληροφορίες για την εισαγωγή του καπνού
στην Ελλάδα έχουμε από τις αφηγήσεις των περιηγητών. Το 16ο αι.
σύμφωνα με το σύγγραμμα του Pouqueville «Περιηγήσεις στην Ελλάδα», η ελληνική
γη δέχεται τους πρώτους σπόρους και βλαστάνουν τα πρώτα φυτά των μικρόφυλλων
ελληνικών ποικιλιών. Αναφέρονται ως εισαγωγείς δύο Γάλλοι, που καλλιέργησαν τον
καπνό στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Το 17ο αι. οι αναφορές για την
καπνοκαλλιέργεια στην Μακεδονία και στην Παλαιά Ελλάδα πληθαίνουν. Ο Βαυαρός
πρόξενος Strong σε σύγγραμμά του, αναφέρει, στα μέσα του 17ου αι.
καπνοκαλλιέργειες στην Παλαιά Ελλάδα, στις περιφέρειες Λιβαδειάς, Άργους και
Καλαμών. Η παραγωγή, όπως αναφέρει, έφθανε στις 450.000 οκάδες, που πουλιόταν
προς περίπου δύο δραχμές η οκά.
Στην Αιτωλοακαρνανία η καπνοκαλλιέργεια
χρονολογείται τουλάχιστον από το 17ο αι. Στα 1668 ο Τούρκος
περιηγητής Evliya Celebi, περιέγραψε τα πλατύφυλλα
καπνά του Ζαπαντιού. Οι ιδανικές κλιματικές και εδαφικές συνθήκες, μαζί με τη
φροντίδα και το ενδιαφέρον των καπνοπαραγωγών της περιοχής, συντέλεσαν στην
ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας.
Το Αγρίνιο, η καπνούπολη της
Αιτωλοακαρνανίας, θα γνωρίσει μεγάλη πρόοδο, από την πρώτη δεκαετία του 20ου
αι. που άρχισε η επέκταση της καλλιέργειας, καθώς και η οργάνωση και
συστηματοποίηση της εμπορίας του καπνού. Τα φημισμένα καπνά της ποικιλίας «τσεμπέλια Αγρινίου» διοχετεύονταν στην
εσωτερική αγορά και τα εκλεκτά καπνά της ποικιλίας «μυρωδάτα Αγρινίου» εξάγονταν στην Αίγυπτο. Ο Ευάγγελος Παπαστράτος στο βιβλίο του «Η δουλειά και ο κόπος της»,
γράφει χαρακτηριστικά:
«Το Αγρίνιο, σαν κέντρο παραγωγής καπνού του Νομού Αιτωλοακαρνανίας, ήταν
ανέκαθεν γνωστό για την παραγωγή εκλεκτών καπνών της περιφερείας και ιδίως των
καπνών Ζαπαντίου, Παραβόλας και Ξηρομέρου για την εσωτερική κατανάλωση, καθώς
και καπνών μυρωδάτων για το εξωτερικό, που είχαν ζήτηση στην αγορά της
Αιγύπτου».
Η ανάπτυξη της παραγωγής και του εμπορίου του καπνού, δημιούργησαν τις
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της επεξεργασίας, διαλογής και εμπορικής
δεματοποίησης. Για τον σκοπό αυτό δημιουργήθηκαν καπνομάγαζα – καπναποθήκες στην πόλη, όπου εργάζονταν εκατοντάδες
γυναίκες και άνδρες καπνεργάτες.
Η καπνοκαλλιέργεια συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου
αι. Και ο καπνός γνωρίζει άλλοτε
περιόδους αυξημένης ζήτησης, οπότε η αγροτική οικονομία τονώνεται και άλλοτε
περιόδους κρίσης, οπότε δημιουργούνται δυσκολίες, εντάσεις και διαμαρτυρίες.
Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Καπνός επέτρεψε την ομαλή
σχετικά απορρόφηση των προσφύγων της Μ. Ασίας και του Πόντου, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή,
είτε ως καλλιεργητές στα καπνοχώραφα είτε ως καπνεργάτες στα καπνομάγαζα του
Αγρινίου.
Τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου
που ακολουθούν, θα συντρίψουν την ανθούσα καπνική οικονομία. Οι άνθρωποι, όπως
σε όλη την Ελλάδα και στο Αγρίνιο αντιμετωπίζουν το πρόβλημα τη επιβίωσης. Η
συλλογική μνήμη και οι προφορικές μαρτυρίες των ανθρώπων που βίωσαν αυτά τα
«πέτρινα χρόνια», αναπαραστούν τη φτώχεια και την εξαθλίωση του τότε.
Αναφέρονται, όμως, και στην πρόοδο που συντελείται στα μεταπολεμικά χρόνια.
Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, χάρη στη μεγάλη προσπάθεια των
καπνοπαραγωγών, η παραγωγή ανεβαίνει σταδιακά σε υψηλά επίπεδα. Το γεγονός αυτό
επιβεβαιώνεται και από την μελέτη στατικών στοιχείων της περιοχής.
Σταθμό στην τοπική ιστορία του
καπνού αποτελεί η αναδιάρθρωση της
καλλιέργειας. Στην αρχή της δεκαετίας του ’80, οι παραγωγοί θα οδηγηθούν από τα τσεμπέλια στα Βιρτζίνια. Πρόκειται
για μια ποικιλία καπνού, που αποτελεί τη βάση των αμερικάνικων τσιγάρων τύπου
Blend, τα οποία κατέκλυσαν τη διεθνή αγορά. Αναγκαστικά, λοιπόν, οι
καπνοκαλλιεργητές εγκαταλείπουν την παραδοσιακή καλλιέργεια και στρέφονται στη
νέα, η οποία απαιτεί επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό και διαφορετικές
τεχνικές παραγωγής, χαρακτηρίζεται όμως ιδιαίτερα αποδοτική.
Με την ανατολή του 21ου αι. ο
καπνός γέρνει στη δύση του. Το 2006 με την εφαρμογή της ολικής και άμεσης
αποσύνδεσης της πριμοδότησης από την παραγωγή, σχεδόν το σύνολο των
καπνοπαραγωγών εγκατέλειψαν την καλλιέργεια. Εδώ ο καπνός τελειώνει για την
Αιτωλοακαρνανία…
Δεν
τελειώνουν, όμως, οι μνήμες του Καπνού. Παραμένουν μνήμες δυνατές , που
γίνονται Ιστορία…
Σημείωση: Αναδημοσίευση από το Περιοδικό Ρίζα
Αγρινιωτών, Τεύχος 64 (2007)
